Okuma Gelişiminin Aşamaları Nelerdir?
Okuma gelişimi iki ana aşamaya ayrılabilir: Okumayı öğrenmek ve öğrenmek için okumak. Okumayı öğrenmek, konuşulan dilin ses yapısına hakim olmayı, alfabetik ilkeyi anlamayı, kelimelerin kodunu çözmeyi ve akıcı olmayı içerir. Okuyucular akıcı olmaya başladığında, okumanın bilişsel talepleri ses-sembol ilişkilerini deşifre etmeye çalışmaktan ve kelimeleri deşifre etmeye çalışmaktan anlamaya, bir konu hakkında başka veya birden fazla bakış açısını anlamaya ve bilgi edinmeye dönüşür.
Okuma gelişiminin aşamaları, bir ömür boyu okuma boyunca bir süreklilik içinde ilerler. Yazıya ve kelime oyununa erkenden olumlu maruz kalma, ilk okuma başarısı için zemin hazırlar. Bu genellikle daha sık okuma ve yeni öğrenmeyi kendi bilgileriyle bütünleştirebilen okuyucular anlamına gelir.
Okumayı Öğrenmek
1. Ön Okuma
Okuma gelişimi aslında çocuklar basılı harflerin ve kelimelerin farkına varmadan başlar. Alfabeyi öğrenmeden önce çocukların sözlü dil becerilerinde başarılı olmaları gerekir. Bu sözlü dil becerileri, çocukların gelişimine ve kelimelerin seslerini duymasına yardımcı olan tekerlemelere maruz kalmakla başlar. Çocuklar kelime seslerini duyunca onları benzer veya farklı yapan bileşenlere odaklanmaya başlarlar. Buna kafiye ve aliterasyon denir. Kafiye ve aliterasyon, fonolojik farkındalığın gelişimi için temel sağlar.
Bu noktada, ön-okuyucuların sözcük seslerinin ve kalıplarının nasıl olduğunu anlamaları, onların daha küçük konuşma sesleri birimlerine odaklanmalarını sağlar. Bu birimlere fonem denir. Fonemler, yaklaşık olarak bir harfe veya harf kombinasyonuna eşit olan ancak hece kadar büyük olmayan konuşma sesleridir. Çocuklar fonemik farkındalık konusunda yetkin hale geldiklerinde, harf seslerini karıştırabilir, kelimelerdeki fonemleri segmentlere ayırabilir ve yeni veya anlamsız kelimeler oluşturmak için fonemleri manipüle edebilirler. Ayrı ayrı üretilen seslerle barışık olmak, kelimeleri küçük, anlamsız fonem bileşenlerine ayırabilmek ve kelimelerin ses yapısını manipüle edebilmek gerekli ön okuma becerileridir.
Ön okuyucuların ayrıca harf isimlendirme konusunda yetkin olmaları gerekir. Harfleri hızlı ve doğru bir şekilde tanımlayabilen çocuklar, tanıdık veya doğru olmayan çocuklara göre harf seslerini ve kelime yazımlarını daha kolay öğrenirler. Çünkü harflerin isimlerini bilmek çocukların seslerini daha çabuk öğrenmelerini sağlar. Yani, ön-okuyucunun, basitçe harflerin ve sözcüklerin karşılık gelen seslerden oluştuğunu anlaması olan alfabetik ilkeyi anlama yeteneğini hızlandırır. Bu anlayış, ön okuyuculara “kodun kilidini açmaları” ve okumaya başlamaları için anahtarı sağlar.
Okuma gelişiminin bu aşamasında, ön-okuyucular konuşulan dilin sağlam yapısı üzerinde ustalık kazanırlar, okuyormuş gibi yaparlar, resimli kitaplardan hikayeler anlatırlar, onlara hikaye okumaktan zevk alırlar ve alfabeyi okurlar. Ön okuma aşaması genellikle okul öncesi eğitimin sonundan anaokulunun ortasına kadar sürer.
2. Acil Okurlar
Acil okuyucular, sesleri basılı harflere ve kelimelere nasıl bağlayacaklarını öğrenmeye başlayabilirler. Kısa sürede harflerin sesleri temsil ettiğini anlarlar ve harf kombinasyonlarının farklı sesler ürettiğini fark ederler. Ebeveynler ve öğretmenler, çocuklar icat edilmiş yazımları kullandıklarında genellikle bu aşamanın başlangıcını fark ederler. Bu, yeni başlayan okuyucular, okuma kurallarını yalnızca ilkel bir anlayışa sahip olduklarından, yeni becerilerini aşırı genelleştirdikleri için, bu gelişim aşamasının tipik bir parçası olan, yeni gelişen okuyucular sözcükleri göründükleri gibi yazdığında meydana gelir. Acil okuyucular genellikle görsel, yani ortografik, kelimelerin veya tüm kelimelerin bileşenlerini ezberler ve bir “görme” kelime hazinesi geliştirir. Bu nedenle, bu aşama, artan ses-sembol yazışmaları, yüksek frekanslı “görüş” kelimelerinin artan görsel ezberlenmesi ve icat edilmiş yazımlar ile karakterize edilir.
Yeni okuyucu aşamasındaki çocuklar, fonetik olarak düzenli sözcüklerin yanı sıra yüksek frekanslı sözcükleri de okurlar, kendilerine öyküler okutturmaktan zevk almaya devam ederler, önceden tahmin edilebilir ve kendileriyle ilgili öykülerden zevk alırlar, anlamalarını artırmak için yeni sözcüklere maruz kalmaya ihtiyaç duyarlar ve genellikle tek heceli ve bazen iki heceli kelimeleri seslendirebilir. Ortaya çıkan okuyucu aşaması genellikle anaokulunun sonuna veya birinci sınıfın ortasına kadar sürer.
3. Erken Okuyucular
Erken okuyucular akıcı olmanın başlangıç aşamalarındadır. Genellikle sözcükleri seslendirmede daha verimlidirler ve sözcüklerin bölümlerini tanımada ve bunların kodunu çözmede giderek daha otomatik hale gelirler. Bu aşamada okuyucular, verimliliği artıran kelimeler arasında aktarabilecekleri kelimelerin ortak kısımlarını (örneğin, re-, un-, -ed veya -ing) nasıl gruplayacaklarını öğrenirler. Akıcılıkları arttıkça, ilk okuyucular okuduklarını anlamaya yönlendirmek için daha fazla bilişsel süreçlere sahip olurlar. Bu nedenle, enerjilerini giderek okuduklarını anlamaya yönlendirirler. İlk okuyucular, kısa sürede, metinde açıkça ifade edilenden daha fazlasının olduğunu fark ederler ve neyin çıkarıldığını anlamak için bir cümleyi veya pasajı tekrar okumaları gerektiğini fark edebilirler. Bu, okuyucuların bir amaç için okuduklarının farkına vararak stratejik olmaya başladıkları için, okuma gelişiminde önemli bir adımdır. Erken okuma aşaması genellikle ikinci sınıfın sonuna kadar sürer.
4. Geçiş Okuyucular
Geçiş okuyucuları, kod çözme becerilerini geliştirir ve genişletir, kelime tanımanın otomatikliğini arttırır, okuma hızlarını arttırır, kelime bilgisini arttırır ve anlama seviyelerini arttırır. Bu aşama, erken okuyucu aşamasının bir uzantısı veya akıcılık aşamasının bir ön bölümü olarak görülebilir. Geçiş okuyucu aşaması, üçüncü sınıfın sonuna kadar sürebilir.
Öğrenmek için Okumak
5. Akıcı Okuyucular
Akıcı okuyucular anlayan okuyuculardır. Bu aşamada, okumayı öğrenmekten öğrenmek için okumaya geçerler. Bu aşamada okumak daha amaçlı hale gelir. Öğrenciler, yazılı metin hakkında fikir edinmek ve bunlarla bağlantı kurmak için arka plan bilgilerine erişebilirler. Bu aşamada okuyucular, açıkça ifade edilmeyen anlamlara ilişkin anlayışlarını daha tam olarak geliştirmeye başladılar. Metindeki daha ince nüansları okuyabilirler. Akıcı okuyucular, okuduklarını anlamalarını artırmak için kullanabilecekleri stratejilere maruz kalırlar ve anlamaya yardımcı olacak yeni kelimeler öğrenmeye devam ederler. Akıcı okuyucular genellikle okudukları metinde yalnızca bir bakış açısı alabilir veya görebilirler. Bu aşama dokuzuncu sınıfın sonuna kadar sürebilir.
6. Çoklu Bakış Açısı Okuyucuları
Çoklu bakış açısı aşamasındaki okuyucular, okudukları metni farklı açılardan eleştirel olarak analiz edebilirler. Genellikle geniş bir stil ve konu yelpazesi okurlar. Çoklu bakış açıları okuyucular, metinden anlam çıkarmak için kullandıkları metaforlar ve alegoriler hakkında bir anlayışa sahiptir. Kelime dağarcıklarını geliştirmeye devam ederler ve anlamayı artırmak için birden fazla strateji kullanırlar. Bu aşamadaki öğrenciler yaratıcı ve ikna edici bir şekilde yazmayı öğrenirler. Çoklu bakış açısı aşaması tipik olarak lisenin sonuna kadar sürer.
7. İnşaat ve İmar Okurları
İnşaat ve yeniden inşa okuyucuları genellikle kendi amaçları için (bilgi edinmek ya da zevk için) okurlar. Bu okuyucular genellikle okumaya yaklaşımlarında çok akıcı ve verimlidir. Okuduklarından anlam çıkarmak için yararlanabilecekleri birden fazla stratejileri vardır. Yapım ve yeniden yapılandırma okuyucuları, birden çok bakış açısını okuyabilir, her birindeki bakış açılarını ve bilgileri eleştirel olarak analiz edebilir ve daha sonra bu bilgileri kendi düşünceleriyle sentezleyebilir ve genişletebilir. Gelişimin bu aşamasındaki okuyucular uzmandır. Bir okuyucunun bu noktada ne kadar geliştiği, onun motivasyonuna, ihtiyaçlarına ve ilgi alanlarına bağlıdır. Kişi ne kadar çok pratik yaparsa o kadar iyi olur.
Özet
Bu makale, okuma gelişiminin 7 aşamasını iki kategoriye ayırarak özetlemektedir: 1. Okumayı Öğrenmek ve 2. Öğrenmek İçin Okumak. Okumanın temel amacı metinden bilgi elde etmektir, bu nedenle okuyucuların kelimeleri, cümleleri ve paragrafları anlamak için yeterli bilişsel kaynağa sahip olmak için tek tek kelimeleri hızlı bir şekilde tanımlayabilmeleri gerekir.
Okuma gelişiminin ilk aşamaları, ses-sembol ilişkileri, kod çözme becerileri, görsel kelime tanımlama ve akıcılık geliştirmeye odaklanır. Bu beceriler otomatik hale geldiğinde okuyucular, okuma gelişiminin anlama aşamaları için daha fazla bilişsel kaynağa sahip olurlar. Okuyucular, Öğrenmek için Okuma aşamalarında ilerledikçe, anlama becerilerinde giderek daha karmaşık hale gelirler. Son olarak, okuyucular inşa ve yeniden inşa aşamasına girdiklerinde, eleştirel analitik becerilerini, yalnızca tüketiciler değil, yeni bilgi üreticileri olmak için kullanırlar.
David Pino